AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan
Respublikası
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R
I
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsinin I hissəsində və 29-cu
maddəsində nəzərdə tutulmuş mülkiyyət toxunulmazlığı hüququ baxımından
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1, 99-2 və 99-3.2-ci maddələrinin
bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair
7 aprel 2025-ci
il Bakı şəhəri
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona
Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael
Qvaladze (məruzəçi-hakim), Fikrət Məmmədov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən
ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi
Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IV hissəsinə, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 32-ci maddələrinə
və Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin
39-cu maddəsinə müvafiq olaraq, xüsusi konstitusiya icraatının yazılı prosedur
qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun
sorğusu əsasında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsinin I
hissəsində və 29-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş mülkiyyət toxunulmazlığı hüququ
baxımından Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1, 99-2 və 99-3.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə
dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim R.Qvaladzenin
məruzəsini, maraqlı subyektlər Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun
sorğusunu və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının mülahizəsini,
Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Bakı Apellyasiya Məhkəməsi, Hüquqi
Ekspertiza və Qanunvericilik Təşəbbüsləri Mərkəzi tərəfindən təqdim edilmiş mütəxəssis
mülahizələrini və iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Azərbaycan Respublikasının
Prokurorluğu (bundan sonra – Prokurorluq) Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra –
Konstitusiya Məhkəməsi) sorğu ilə müraciət edərək Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin (bundan sonra – Cinayət Məcəlləsi)
99-1.1.1-ci maddəsinin “cinayət törədilərkən istifadə etdiyi” müddəasının həmin
Məcəllənin 27, 28 və 29-cu maddələri ilə, Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsinin
“cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” müddəasının, habelə Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsinin
ikinci cümləsinin “cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş əmlakdan başqa
əmlakı” müddəasının Azərbaycan Respublikasının
Cəzaların İcrası Məcəlləsinin (bundan sonra – Cəzaların İcrası Məcəlləsi) 187-ci
maddəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsini xahiş etmişdir.
Sorğuda
göstərilmişdir ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1-ci maddəsində şəxsin cinayət
törədərkən istifadə etdiyi alət və vasitələr (qanuni sahibinə qaytarılmalı olan
alət və vasitələr istisna olmaqla) xüsusi müsadirə ilə bağlı dövlət nəfinə
alınmalı olan əmlaklar siyahısına daxil edilmişdir.
Sorğuda
o da qeyd olunmuşdur ki, ağır və xüsusilə ağır cinayətlərin törədilməsi üçün
alət və vasitələrin əldə edilməsi, hazırlanması Cinayət Məcəlləsinin 28.2-ci
maddəsinə əsasən cinayət məsuliyyəti yaradır. Buna baxmayaraq, Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1-ci maddəsində məhz
“cinayət törədilərkən istifadə etdiyi” müddəasının hərfi təfsiri belə nəticəyə
gəlməyə əsas verir ki, hələ törədilməmiş, yəni hazırlıq mərhələsində olan
cinayətlə əlaqədar alət və vasitələrin müsadirə edilməsi mümkünsüzdür. Sorğuverənin qənaətinə
görə, belə təfsir cinayət qanunvericiliyinin
xüsusi müsadirə ilə bağlı müddəalarının hüquqi təbiəti ilə uzlaşmır.
Göstərilənlər Cinayət Məcəlləsinin
99-1.1.1-ci maddəsindəki “cinayət törədilərkən istifadə etdiyi” müddəasının
həmin Məcəllənin 27-ci (Başa çatmış və başa çatmayan cinayət), 28-ci (Cinayətə
hazırlıq) və 29-cu (Cinayət etməyə cəhd) maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh
edilməsini zəruri edir.
Prokurorluq,
həmçinin Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cəzaların
İcrası Məcəlləsinin 183.2-ci maddəsinin Azərbaycan Respublikası
Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 142.1, 383.1, 408.3-cü maddələri və Azərbaycan Respublikası
Mülki Prosessual Məcəlləsinin 82.4-cü maddəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh
edilməsinə dair” 2022-ci il 24 fevral tarixli Qərarındakı (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 2022-ci il 24 fevral
tarixli Qərarı) cinayət
əməlinin törədilməsindən əvvəl əldə edilmiş və ya bu əməl nəticəsində əldə
edilməmiş əmlaka münasibətdə xüsusi müsadirənin tətbiq edilə bilinmədiyinə dair hüquqi mövqeyinə
istinadən qeyd etmişdir ki, bu halda Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsində
“cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” dedikdə hansı əmlakın nəzərdə
tutulduğu aydın deyil.
Həmin
maddəyə əsasən, Cinayət Məcəllənin 99-1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş
müsadirə edilməli olan əmlak istifadə edildiyi, özgəninkiləşdirildiyi və ya
başqa səbəblərdən dövlət nəfinə alına bilinmədiyi halda həmin əmlakın dəyəri
məbləğində cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak məhkəmənin yekun qərarı ilə xüsusi müsadirə edilir.
Göstərilənlərlə
yanaşı, Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci
maddəsinin ikinci cümləsindəki “cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş
əmlakdan başqa əmlakı” anlayışının
Cəzaların İcrası Məcəlləsinin
187-ci maddəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsi xahiş olunur.
Belə
ki, Cəzaların İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsi məhkəmənin yekun qərarının
icrasından sonra Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1–99-1.1.4-cü
maddələrində nəzərdə tutulan əmlakın aşkar edilib xüsusi müsadirə edilməsi ilə
bağlı münasibətləri tənzimləyir.
Bununla
bağlı Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsinin ikinci cümləsində qeyd edilən
“cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş əmlakdan başqa əmlakı” anlayışının Cəzaların İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsində
qeyd edilən əmlak olub-olmaması aydın olmamaqla, Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci
maddəsinin məhkəmənin xüsusi müsadirə ilə bağlı yekun qərarının çıxarılması və
ya həmin qərarın icrası ilə əlaqədar mərhələdə münasibətləri tənzimləyib-tənzimləmədiyi
sual doğurur.
Göstərilənlərə
əsasən Prokurorluq hesab edir ki, hüquq tətbiqetmə təcrübəsində qeyri-müəyyənliyin
aradan qaldırılması, vahid istintaq və məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması,
qanunvericilik normalarının eyni qaydada tətbiqinin və hüquqi müəyyənlik
prinsipinin təmin edilməsi məqsədilə sadalanan normaların şərh olunmasına
zərurət yaranmışdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu sorğu ilə əlaqədar,
ilk növbədə, qeyd etməyi vacib hesab edir ki, Azərbaycan Respublikasında
mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Mülkiyyət hüququ,
o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur (Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin
I hissəsi və 29-cu maddəsinin II hissəsi).
Konstitusiya hüquq və azadlıqlarla yanaşı, onlardan
irəli gələn vəzifələri də müəyyən edir və hüquqların həyata keçirilməsinə
qanuni və əsaslı müdaxilələri istisna etmir.
Belə ki, mülkiyyət hüququna müdaxilə qanuni hədlər
daxilində olmaqla ciddi ictimai zərurətdən irəli gəlməli və Konstitusiya
prinsiplərindən kənara çıxmamalıdır (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 1993-cü il 5 yanvar tarixli, 392 saylı Fərmanının və
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1993-cü il 4 iyun tarixli, 267
saylı qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğunluğunun
yoxlanılmasına dair” 2004-cü il 25 oktyabr tarixli, “Sosial sığorta haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun 21-ci maddəsinin birinci hissəsinin yeddinci
abzasının şərh edilməsinə dair” 2010-cu il 29 oktyabr tarixli Qərarları və s.).
Cinayət Məcəlləsinin 99-1-ci maddəsində xüsusi
müsadirə cinayət-hüquqi tədbir qismində əmlakın məhkəmənin yekun qərarı ilə məcburi
qaydada və əvəzsiz olaraq dövlət nəfinə alınması kimi müəyyən edilmişdir.
Həmin maddəyə uyğun olaraq, qanunla nəzərdə
tutulmuş hallar istisna olmaqla, şəxsin cinayət törədilərkən istifadə
etdiyi alət və vasitələr, cinayət yolu ilə əldə etdiyi əmlak, habelə həmin əmlak
hesabına əldə edilmiş gəlirlər, cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlakın
mülki-hüquqi əqdlərin bağlanması və ya digər üsullarla tam və ya qismən
çevrildiyi digər əmlak və ya onun müvafiq hissəsi, terrorçuluğun,
qanunvericiliklə nəzərdə tutulmayan silahlı birləşmələrin və ya qrupların, mütəşəkkil
dəstələrin və ya cinayətkar birliklərin (cinayətkar təşkilatların) maliyyələşdirilməsi
üçün nəzərdə tutulan və ya istifadə olunan əmlak məhkəmənin yekun qərarı ilə məcburi
qaydada və əvəzsiz olaraq dövlət nəfinə alınır.
Qeyd edilməlidir ki, xüsusi müsadirə institutunun
mahiyyətinə Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 2022-ci il 24 fevral tarixli Qərarında
aydınlıq gətirilmişdir.
Həmin Qərarda ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi
həyata keçirən prokurorun və ya məhkəmənin qəbul etdiyi qərarın qanuni və əsaslandırılmış
olmasını zəruri edən qanunçuluq prinsipinin tələbləri nəzərə alınaraq belə nəticəyə
gəlinmişdir ki, Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 139-cu maddəsinin mənasına görə,
cinayət işi üzrə icraat zamanı təqsirləndirilən şəxsə məxsus və müsadirə olunan
əmlakın cinayətin törədilməsi nəticəsində əldə olunmasını və ya bu əmlakdan əldə
olunmuş gəlir olmasını, yaxud cinayətin törədilməsi üçün istifadə olunan və ya
istifadəsi nəzərdə tutulan silah, alət və ya sair vasitələr olmasını, habelə təqsirləndirilən
şəxsə məxsus olmasa da, onun törətmiş olduğu cinayət nəticəsində əldə olunmuş əmlak
olmasını təsdiq edən hallar sübuta yetirilməlidir.
Beləliklə, cinayət törədən şəxsin əmlakının əsaslandırılmadan xüsusi müsadirəsi mülkiyyət hüququna əsassız müdaxilə olmaqla ədalətlilik, hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasının mütənasibliyi və qanuniliyi barədə konstitusiya prinsiplərinə, mülkiyyətin qanunla qorunmasına, məhkəmə müdafiəsi təminatına cavab verməməklə Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin I hissəsinin, 29-cu maddəsinin II hissəsinin və 60-cı maddəsinin I hissəsinin tələblərinə ziddir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Cinayət Məcəlləsinin
99-1.1.1-ci maddəsindəki “cinayət törədilərkən istifadə etdiyi” müddəasının cinayətə
hazırlıq növündə başa çatmamış cinayətə münasibətdə alət və vasitələri də ehtiva
etməsi məsələsinə aydınlıq gətirilməsi üçün “cinayət törədilərkən istifadə
edilən alət və vasitələr” ifadəsinin açıqlanmasını zəruri hesab edir.
“Cinayət
fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərin leqallaşdırılmasına, axtarışına, həbsinə,
müsadirəsinə və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə dair” Avropa Şurasının
2005-ci il 16 may tarixli Varşava Konvensiyasının (bundan sonra – Varşava
Konvensiyası) 1-ci maddəsinin c)
bəndində “cinayətin alət və vasitələri” istənilən üsulla, tam və ya
qismən cinayət əməlini və ya cinayət əməllərini törətmək məqsədilə istifadə
edilmiş və istifadə edilməsi nəzərdə tutulan hər hansı bir əmlak kimi müəyyən
edilmişdir.
Cinayət
hüququ nəzəriyyəsində cinayət əməli törədilərkən alət kimi istifadə edilən
əşyalar dedikdə, cinayətin törədilməsi prosesində birbaşa istifadə olunan və ya
istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulan, insanın fiziki təsir imkanlarını artıran
əşyalar başa düşülür.
Həmin
əşyalara silah, nəqliyyat vasitələri, avadanlıqlar, milli və xarici valyuta,
elektron valyuta, sənədli qiymətli kağızlar və s. aiddir.
Vasitələr
isə cinayətin törədilməsini asanlaşdıran, onun həyata keçirilməsini
yüngülləşdirən əşya kimi nəzərdən keçirilir. Onların sırasına radioaktiv,
bakterioloji, kimyəvi maddələr və tullantılar, saxta sənədlər, informasiya və
kommunikasiya texnologiyaları və s. daxildir. Vasitələr bəzi hallarda əməlin
obyektiv tərəfinin zəruri əlaməti kimi çıxış edir. Məsələn, Cinayət
Məcəlləsinin 177.2.3-1-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulan oğurluq əməlinin obyektiv
tərəfi yalnız elektron məlumat daşıyıcılarından, yaxud informasiya texnologiyalarından
istifadə edilməklə törədilə bilər.
O
da nəzərə alınmalıdır ki, cinayət törədilərkən istifadə edilən alət və
vasitələr cinayətin törədilmə üsulundan fərqli anlayışlardır. Belə ki, üsul təqsirli
şəxsin müəyyən bir ardıcıllıqla yerinə yetirdiyi hərəkətlərdən ibarət olmaqla
işin konkret hallarından asılı olaraq cinayətin alət və vasitələrinə bağlı ola
bilər. Cinayətin obyektiv tərəfinin əlaməti kimi istər alət, istərsə də vasitələr
cinayətin törədilmə üsulundan asılı olduğu halda, üsul bəzi hallarda müstəqil xarakter
daşıyır.
Qeyd
edildiyi kimi, Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1-ci maddəsində şəxsin cinayət
törədilərkən istifadə etdiyi alət və vasitələrin (qanuni sahibinə qaytarılmalı
olan alət və vasitələr istisna olmaqla) məhkəmənin yekun qərarı ilə məcburi
qaydada və əvəzsiz olaraq dövlət nəfinə alınması müəyyən edilmişdir.
Cinayət Qanununda xüsusi müsadirənin
məqsədləri birbaşa göstərilməsə də, qeyd olunmalıdır ki, xüsusi müsadirə yeni
cinayətlərin törədilməsinin, o cümlədən alət və vasitələrin başqa cinayətlərin
törədilməsində təkrar istifadəsinin
qarşısının alınması,
fərdlərin cinayətkar qəsdlərdən qorunması, cinayətin predmeti olan əşyaları
dövlət nəfinə keçirməklə onların məhv edilərək tamamilə dövriyyədən çıxarılması
kimi məqsədlərlə tətbiq edilən hüquqi institutdur.
Bu
zaman istər başa çatmış, istərsə də cinayətə hazırlıq və ya cinayət etməyə cəhd
kimi başa çatmayan cinayətlər törədilərkən istifadə edilən alət və vasitələrin
başqa cinayətlərin törədilməsində təkrar istifadəsinin qarşısının alınmasının
vacibliyi xüsusilə qeyd olunmalıdır.
Təsadüfi
deyildir ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Transmilli mütəşəkkil
cinayətkarlığa qarşı” Konvensiyasının 12-ci maddəsinin “b” bəndinə əsasən
iştirakçı dövlətlər öz daxili hüquq sistemi çərçivəsində Konvensiya ilə əhatə
olunan cinayətlərin törədilməsində istifadə olunan və ya onun törədilməsi üçün nəzərdə tutulan əmlakın, avadanlıqların və ya
digər vasitələrin müsadirə edilməsini təmin etmək üçün lazımi tədbirlər görürlər.
Əks
hal, yeni ictimai təhlükəli əməllərin baş verməsinə şərait yaratmaqla, dövlətin
və cəmiyyətin maraqlarının müdafiəsinə və nəticədə beynəlxalq sənədlərdə,
həmçinin Cinayət Məcəlləsinin 2.1-ci maddəsi ilə müəyyən edilən cinayətlərin
qarşısını almaqla bağlı Cinayət Məcəlləsinin vəzifəsinə və Cinayət-Prosessual
Məcəlləsinin 8-ci maddəsi ilə müəyyən edilən şəxsiyyəti, cəmiyyəti və dövləti
cinayətkar qəsdlərdən qorumaqla bağlı cinayət mühakimə icraatının vəzifəsinə maneə
yarada bilər.
Göstərilənlərə
əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu cinayətə
hazırlığın predmeti olan alət və vasitələrin xüsusi müsadirə edilməsinin
mümkünlüyünü 2022-ci il 24 fevral tarixli Qərarında istisna etməyərək hesab
etmişdir ki, xüsusi müsadirə məsələsi həll edilərkən müvafiq alət və
vasitələrin cinayətin törədilməsi üçün istifadə olunan və ya istifadəsi nəzərdə tutulan silah, alət və ya sair vasitələrin
olması sübuta yetirilməlidir.
Beləliklə,
Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1-ci maddəsindəki “cinayət törədilərkən istifadə
etdiyi” anlayışı həmin Məcəllənin 27-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş "başa
çatmış" və "başa çatmayan" cinayətlərlə yanaşı, "cinayətə
hazırlıq" (Cinayət Məcəlləsinin 28-ci maddəsi) və "cinayət etməyə
cəhd" (Cinayət Məcəlləsinin 29-cu maddəsi) mərhələlərində törədilmiş
əməlləri də ehtiva edir.
Göstərilənlərlə
yanaşı qeyd edilməlidir ki, “Məhkəmə hökmü haqqında” Azərbaycan Respublikası
Ali Məhkəməsi Plenumunun (bundan sonra – Ali Məhkəmənin
Plenumu) 24 dekabr 2021-ci il tarixli
Qərarının 79-cü bəndində də xüsusi müsadirənin tətbiq edilməsini nəzərdə tutan
ittiham hökmünün, eləcə də bəraətverici əsaslar olmadan cinayət işi üzrə
icraata xitam verilməsi haqqında qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində
xüsusi müsadirənin zəruriliyi, o cümlədən əmlakın cinayətin törədilməsi zamanı
alət və vasitə kimi istifadə olunmasının (başa çatmayan cinayətlər üzrə isə bu
qisimdə istifadə olunmaq üçün nəzərdə tutulması) sübutlar gətirilməklə
əsaslandırılması müəyyən edilmişdir.
Bununla
da, Ali Məhkəmənin Plenumu hər hansı fərqləndirmə aparmadan başa çatmayan cinayətlərin
törədilməsində istifadə olunan alət və vasitələrin xüsusi müsadirə edilməsinin mümkünlüyünü
qeyd etmişdir.
Beləliklə,
əşyanın cinayətin alət və vasitəsi kimi qiymətləndirilməsi onun bilavasitə
cinayətin icrası mərhələsində birbaşa (təyinatı üzrə) istifadəsi ilə deyil,
həmçinin cinayət törətmək üçün nəzərdə tutulması ilə şərtləndirilir.
Oxşar
mövqe “Cinayət mühakimə icraatında əmlak müsadirəsinin tətbiqi ilə bağlı bəzi
məsələlərə dair” Rusiya Federasiyası Ali Məhkəməsi Plenumunun 2018-ci il 14
iyun tarixli 17 nömrəli Qərarında dəyişiklik edilməsi barədə” Rusiya
Federasiyası Ali Məhkəməsi Plenumunun 2023-cü il 12 dekabr tarixli Qərarında
ifadə edilmişdir.
Göstərilənləri
nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1-ci maddəsinin “cinayət
törədilərkən istifadə etdiyi” müddəası başa çatmış və ya cəhd növündə başa
çatmayan cinayətlərin törədilməsində istifadə olunan alət və vasitələrlə yanaşı, cinayətə
hazırlığın predmeti olan alət və vasitələri də əhatə edir (və ya cinayətə hazırlıq mərhələsində cinayətin
alət və vasitəsi kimi çıxış edən predmetləri də əhatə edir).
Cinayət
Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş cinayət törətmiş şəxsə məxsus
olan digər əmlak anlayışına aydınlıq gətirilməsi
ilə bağlı qeyd edilməlidir ki, həmin maddənin hərfi mənasından göründüyü kimi,
“cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” kimi cinayət törətmiş şəxsə
məxsus olan və həmin Məcəllənin 99-1.1-ci maddəsində göstərilən əmlakı ehtiva
etməyən istənilən əmlak çıxış edir.
Belə
yanaşma həmçinin beynəlxalq sənədlərdə də əks olunmuşdur (“Korrupsiya əleyhinə”
Birləşmiş Millətlər Konvensiyası (UNCAC), “Cinayət fəaliyyətindən əldə edilən
gəlirlərin leqallaşdırılmasına, axtarışına, həbsinə və müsadirəsinə dair” Avropa Şurasının 1990-cı il 8 noyabr
tarixli Konvensiyası, Varşava Konvensiyası).
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun 2022-ci il 24 fevral tarixli Qərarında ifadə edilmiş və
yuxarıda göstərilən “müsadirə olunan əmlakın cinayətin törədilməsi nəticəsində
əldə olunmasının sübuta yetirilməsinin zəruriliyi” ilə bağlı formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə dair qeyd
edilməlidir ki, həmin mövqe xüsusi müsadirənin ümumi, o cümlədən prosessual
əsaslarını müəyyən etməklə Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsində göstərilən “cinayət
törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” anlayışının tətbiqini sual altına alan
və ya istisna edən mövqe kimi qiymətləndirilməməlidir.
Xüsusilə
qeyd edilməlidir ki, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun həmin Qərarında
formalaşdırdığı hüquqi mövqe, həmçinin cinayət əməli nəticəsində əldə edilmiş
ümumi birgə və ya paylı mülkiyyətdə olan əmlaka xüsusi müsadirənin tətbiqini
mümkün sayaraq bu qaydanı Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 248.3-cü maddəsinin
tələbləri ilə əlaqələndirmişdir. Həmin maddənin ikinci cümləsində isə cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlak və ya cinayətin
predmeti istifadə edildiyi, özgəninkiləşdirildiyi və ya başqa səbəblərdən
dövlət nəfinə alına bilinmədiyi halda həmin əmlakın dəyəri məbləğində
təqsirləndirilən şəxsə məxsus olan digər əmlak üzərinə həbs qoyulması müəyyən edilmişdir.
Göründüyü
kimi, Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 248.3-cü maddəsinin
müddəaları Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsinin məzmunu ilə uyğunluq təşkil
edir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsinin ikinci
cümləsindəki “cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş əmlakdan başqa əmlakı”
anlayışının Cəzaların İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsində nəzərdə tutulan “xüsusi
müsadirə olunmalı olan digər əmlak” (yəni, 99-1.1.1–99-1.1.4-cü maddələrində
göstərilən əmlak) olub-olmaması ilə bağlı aşağıdakıların qeyd edilməsini vacib
hesab edir.
İlk
növbədə, Cinayət Məcəlləsinin 15-1-ci fəslinin 99-1-ci maddəsində əmlakın
dövlət nəfinə alınmasında ifadə olunan
xüsusi müsadirə və 99-3-cü maddəsində nəzərdə
tutulan cinayət nəticəsində əmlakın
qanuni sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsi anlayışlarının fərqli olması nəzərə alınmalıdır.
Belə
ki, xüsusi müsadirə Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1–
99-1.1.4-cü maddələrində, həmçinin həmin Məcəllənin 92-2-ci maddəsində (göstərilən
zəruri hallarda) sadalanan əmlakın məhkəmənin yekun qərarı ilə məcburi
qaydada və əvəzsiz olaraq dövlət nəfinə alınması ilə bağlı cinayət-hüquqi
tədbir kimi müəyyən edilmişdir.
Cinayət-Prosessual
Məcəlləsinin XIX fəslində fiziki və hüquqi şəxsin əmlakına vurulmuş ziyana görə
cinayət mühakimə icraatı zamanı mülki iddia vermək hüququ isə cavabdehin məhz
mülki-hüquqi məsuliyyətinin realizəsinə xidmət edir.
Qeyd
edildiyi kimi, Cinayət Məcəlləsinin 99-3-cü maddəsi cinayət nəticəsində
vurulmuş ziyanın müsadirə edilmiş əmlak vasitəsilə ödənilməsi hallarını
tənzimləyir. Bu zaman müsadirə məsələsi həll olunarkən, ilk növbədə, cinayət
nəticəsində əmlakın qanuni sahibinə vurulmuş ziyan ödənilməlidir (Cinayət
Məcəlləsinin 99-3.1-ci maddəsi).
Maddənin
məzmunundan göründüyü kimi, cinayət qanunu ilə nəzərdə tutulmuş müsadirənin tətbiq
edilməsi üçün əsasların yarandığı hallarda əmlak imperativ şəkildə, ilk
növbədə, dövlət nəfinə deyil, zərərçəkmiş şəxsə vurulmuş ziyanın ödənilməsinə
yönəlməlidir.
Hətta
Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsində sadalanan hallarda cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlakın müsadirəsinə
əsas yaransa belə, cinayət nəticəsində əmlakın qanuni sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsi
üçün cinayət prosesində mülki iddia verildiyi təqdirdə, həmin əmlak xüsusi müsadirə
edilməməklə cinayət törətmiş şəxsdən alınaraq əmlakın qanuni sahibinə vurulmuş
ziyanın ödənilməsinə yönəldilməli, əmlakın üzərinə xüsusi müsadirənin təmini
tədbiri kimi həbs qoyulduqda isə əmlakın üzərinə həbs qoyulmasının əsası xüsusi
müsadirənin təmini tədbirindən mülki iddianın təmini tədbirinə
dəyişdirilməlidir.
O
da qeyd edilməlidir ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsi əmlakın xüsusi
müsadirəsini deyil, cinayət prosesində zərərin ödənilməsi məsələsini
tənzimlədiyi üçün həmin maddənin ikinci cümləsinin “cinayət törətmiş şəxsin
müsadirə edilmiş əmlakdan başqa əmlakı olduğu hallarda ziyanın qalan hissəsi
cinayət törətmiş şəxsin həmin əmlakının hesabına ödənilir” müddəası məhz mülki
iddianın təmini tədbiri olaraq cavabdehin başqa əmlakının üzərinə həbsin
qoyulmasını, mülki iddia təmin edildiyi təqdirdə isə həmin əmlakın məcburi
qaydada vurulmuş ziyanın ödənilməsinə yönəldilməsini ehtiva edən norma kimi
qiymətləndirilməlidir. Bu halda “başqa əmlak” kimi cinayətin
törədilməsindən əvvəl və yaxud törədilməsindən sonra cinayət törətmiş şəxsə
məxsus hər hansı əmlak çıxış edə bilər.
Göstərilən
maddələrin təhlili, öz növbəsində, əmlakın xüsusi müsadirəsi ilə yanaşı cinayət
nəticəsində əmlakın qanuni sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsinə yönəldilməsi
məsələlərinin hökm və ya məhkəmənin digər yekun qərarlarının icrası qaydasında
icraat zamanı həll edilməsini istisna edir. Bu, həmçinin Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin
sadalanan məsələlərin
məhz məhkəmənin yekun qərarı ilə həll edilməsini nəzərdə tutan 41.1-1, 346 və 353-cü maddələrinin tələblərindən irəli
gəlir.
Cəzaların
İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsi isə hökmün əmlakın müsadirəsinə dair
hissəsinin icrası mərhələsində Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1-ci maddəsinə əsasən
barəsində xüsusi müsadirə tətbiq edilməli olan əmlak aşkar olunduqda həmin
əmlakın, müstəsna olaraq, xüsusi müsadirə edilməsi hallarını nəzərdə tutur. Maddədə
göstərildiyi kimi, xüsusi müsadirə cinayət-hüquqi tədbiri icra edildikdən sonra
barəsində həmin tədbir tətbiq edilən şəxsin xüsusi müsadirə olunmalı olan digər əmlakı aşkar edildiyi hallarda, icra məmuru yekun qərar çıxarmış
məhkəməyə və ya yekun qərarın icra edildiyi yerin məhkəməsinə həmin əmlakın
müsadirə edilməsi barədə təqdimat verir.
Göründüyü
kimi, Cinayət Məcəlləsinin müsadirə edilmiş əmlak hesabına əmlakın qanuni
sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsini nəzərdə tutan 99-3.2-ci maddəsi və Cəzaların
İcrası Məcəlləsinin məhkəmənin yekun qərarının icrasından sonra aşkar edilmiş
əmlakın xüsusi müsadirəsini müəyyən edən 187-ci maddəsi fərqli münasibətləri
tənzimləyən normalardır. Bununla bağlı, Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci
maddəsinin ikinci cümləsində nəzərdə tutulan
başqa əmlak anlayışı ziyanın ödənilməsinə yönələ biləcək istənilən əmlakı
ehtiva etdiyi halda, Cəzaların İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsinə əsasən “digər əmlak” dedikdə Cinayət
Məcəlləsinin 99-1.1.1–99-1.1.4-cü maddələrində nəzərdə tutulan xüsusi müsadirə (dövlət
nəfinə) edilə bilən əmlak başa düşülməlidir.
Qeyd edilməlidir ki,
müxtəlif qanunvericilik aktları fərqli ictimai münasibətləri, yaxud ictimai
münasibətlərin müxtəlif aspektlərini tənzimlədiyindən həmin normativ aktlarda
anlayışlara verilən izah və təriflər, bir qayda olaraq, onların hüquqi məqsəd və təyinatına, yerinə yetirdiyi
funksiyalara uyğun müəyyən edilir. Məhz bundan irəli gəlir ki, eyni anlayış
bəzən müxtəlif normativ aktlarda fərqli mənalar kəsb edə və ya əhatə dairəsinə
görə bir-birindən fərqlənə bilir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 33-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş mənzil
toxunulmazlığı hüququ baxımından Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin
157-ci maddəsində əks olunmuş “mənzil” anlayışının şərh edilməsinə dair”
2024-cü il 25 noyabr tarixli Qərarı).
Bu səbəbdən
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci
maddəsinin ikinci cümləsində nəzərdə tutulan “başqa əmlak” anlayışı Cəzaların
İcrası Məcəlləsinin 187-ci maddəsindəki “digər əmlak” anlayışı ilə
əlaqəli olmamaqla, həmin normalar konstitusiya-hüquqi təyinatı, habelə bu
normalar ilə tənzimlənən məsuliyyətin (mülki-hüquqi və cinayət) həyata
keçirilməsi vasitələri baxımından fərqli məqsədlərə xidmət edir.
Göstərilənlərə
əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı nəticələrə gəlir:
- Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş “cinayət törədilərkən istifadə etdiyi” müddəası
hazırlanan cinayətdə alət və vasitələr kimi istifadə edilməsi nəzərdə
tutulan əşyaları da əhatə edir;
- Cinayət Məcəlləsinin 99-2-ci maddəsinin “cinayət
törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” müddəası həmin Məcəllənin 99-1.1-ci
maddəsində göstərilən əmlaka aid edilməyən cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan
hər hansı əmlakı nəzərdə tutur;
- Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsinin ikinci
cümləsində nəzərdə tutulmuş “cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş əmlakdan
başqa əmlakı” müddəası məhkəmənin yekun qərarı ilə cinayət nəticəsində əmlakın
qanuni sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsinə yönələn, həmçinin cinayətin
törədilməsindən əvvəl və ya törədilməsindən sonra cinayət törətmiş şəxsə məxsus
olan istənilən əmlakı ehtiva edir;
- Cinayət Məcəlləsinin 15-1-ci fəslinin, eləcə də Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 41.1-1, 346 və 353-cü maddələrinin tələblərindən irəli
gələrək əmlakın xüsusi müsadirəsi ilə yanaşı, cinayət nəticəsində onun qanuni
sahibinə vurulmuş ziyanın ödənilməsinə yönəldilməsi məsələlələri məhkəmənin
yekun qərarı ilə həll edilməlidir.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IV hissəsini,
“Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63,
65–67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 99-1.1.1-ci maddəsindəki “cinayət
törədilərkən istifadə etdiyi” müddəası hazırlanan cinayətdə alət və vasitələr kimi istifadə edilməsi
nəzərdə tutulan əşyaları da əhatə edir.
2. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin
99-2-ci maddəsinin “cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan digər əmlak” müddəası həmin
Məcəllənin 99-1.1-ci maddəsində göstərilən əmlaka aid edilməyən cinayət törətmiş
şəxsə məxsus olan hər hansı əmlakı nəzərdə tutur.
3. Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 99-3.2-ci maddəsinin ikinci cümləsində
nəzərdə tutulan “cinayət törətmiş şəxsin müsadirə edilmiş əmlakdan başqa əmlakı”
müddəası məhkəmənin yekun qərarı ilə cinayət nəticəsində əmlakın qanuni sahibinə
vurulmuş ziyanın ödənilməsinə yönələn, həmçinin cinayətin törədilməsindən əvvəl
və ya törədilməsindən sonra cinayət törətmiş şəxsə məxsus olan istənilən əmlakı
ehtiva edir.
4. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin
15-1-ci fəslinin, eləcə də Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin
41.1-1, 346 və 353-cü maddələrinin tələblərindən irəli gələrək əmlakın xüsusi
müsadirəsi ilə yanaşı, cinayət nəticəsində onun qanuni sahibinə vurulmuş
ziyanın ödənilməsinə yönəldilməsi məsələləri məhkəmənin yekun qərarı ilə həll
edilməlidir.
5. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
6. Qərar Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət qəzetlərində
və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc
edilsin, habelə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi
internet saytında yerləşdirilsin.
7. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs
tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
